Γκαλαπάγκος: Ταξίδι στα νησιά του Δαρβίνου

της ΝΑΤΑΣΑΣ ΣΙΝΙΩΡΗ, Εφημερίδα ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ

«Τα μαγικά νησιά». Αυτή την ονομασία τούς έδωσαν οι πρώτοι ναυτικοί που τα επισκέφτηκαν. Τα έβλεπαν να αναδύονται ξαφνικά μέσα από την ομίχλη, να εμφανίζονται από το πουθενά στο ανοιχτό πέλαγος και τα θεωρούσαν μαγικά. Ενας άλλος μύθος λέει ότι αυτή την ονομασία τούς την έδωσαν οι Ισπανοί ναύτες που πρωτοεπισκέφτηκαν την περιοχή τον 16ο αιώνα. Εβλεπαν από μακριά τα καράβια να εξαφανίζονται -εξαιτίας των ισχυρών θαλάσσιων ρευμάτων, όμως πίστευαν ότι η Γη ήταν εκείνη που εκινείτο και όχι τα καράβια! Σε αυτά τα θαλάσσια ρεύματα του Ειρηνικού ωκεανού οφείλουν τα Γκαλάπαγκος τη σπάνια βιοποικιλότητά τους. Τα είδη που κατέφταναν εδώ, όντας αποκομμένα από τους προγόνους τους, μια και ποτέ δεν ήρθαν σε επαφή με την ηπειρωτική χώρα σε ολόκληρη την ιστορία της εξέλιξης, προσαρμόστηκαν στις ειδικές συνθήκες των νησιών και εξελίχθηκαν. Ωστόσο, το εύθραυστο αυτό οικοσύστημα σήμερα κινδυνεύει. Τα τελευταία χρόνια, τα ζώα που «φέρνει» μαζί του ο άνθρωπος, όπως οι γάτες, οι σκύλοι, οι κατσίκες, τα γουρούνια και τα ποντίκια, που συναγωνίζονται στην τροφή τα άλλα είδη, απειλούν το μοναδικό αυτό οικοσύστημα. Ταυτόχρονα, η ανεξέλεγκτη εσωτερική μετανάστευση και η αλόγιστη αλιεία θέτουν σε κίνδυνο την ισορροπία της εγγενούς πανίδας και χλωρίδας.

Καταφύγιο σπάνιας ζωής

Χάρη στον Κάρολο Δαρβίνο (1809-1882), τον άνθρωπο που επέφερε επαναστατικές αλλαγές στην ανθρώπινη γνώση με την περίφημη θεωρία της εξέλιξης των ειδών, το νησιωτικό αυτό σύμπλεγμα έγινε διάσημο σε όλο τον κόσμο. «Παντού βλέπεις μια κομματιασμένη έκταση μαύρης λάβας που καλύπτεται από θάμνους. Δεν φαίνεται να υπάρχουν πολλά σημάδια ζωής», έγραφε ο Βρετανός βιολόγος και φυσιοδίφης στο ημερολόγιό του, αναφερόμενος στο ηφαιστειογενές τοπίο των νησιών. Το αρχιπέλαγος με τη σπάνια βιοποικιλότητα βρίσκεται στη Νότια Αμερική, στη γραμμή του Ισημερινού, σε απόσταση 1.000 χλμ. δυτικά από τις ακτές της Δημοκρατίας του Ισημερινού ή Εκουαδόρ, στην οποία και ανήκει.

Αποτελείται από έξι μεγάλα νησιά, δώδεκα μικρότερα -τα περισσότερα έχουν διπλή ονομασία- και πάνω από σαράντα νησίδες και βραχονησίδες που είναι διασκορπισμένες σε 60.000 τ.χλμ. ωκεανού. Με συνολικό πληθυσμό 40.000 κατοίκων, μόνο πέντε από αυτά κατοικούνται: η Ισαβέλα, το Σάντα Κρουζ, το Μπάλτρα, το Σαν Κρίστομπαλ και η Φλορεάνα.

Εργαστήριο εικονικής πραγματικότητας

Η ανακάλυψη του Δαρβίνου το 1835 έμελλε να γράψει ιστορία. Εκεί, ως αποτέλεσμα των διαφορών στις συνθήκες διαβίωσης, εξελίχθηκαν για χιλιετίες -μέσω της φυσικής επιλογής- συγκεκριμένα είδη ζώων, φυτών και θαλάσσιων οργανισμών που δεν συναντώνται πουθενά αλλού στη Γη. Μοναδικά ενδημικά είδη, με περίεργες μορφές, με πιο χαρακτηριστικές τις αρσενικές μεγαλοπρεπείς φρεγάτες (Fregata magnificens)που φλερτάρουν τα θηλυκά φουσκώνοντας τον κόκκινο λαιμό τους σαν μπαλόνι! Ή τις γαλαζοπόδαρες σούλες (Sula nebouxii), που ερωτοτροπούν με έναν περίεργο «χορό». Και τι να πει κανείς για τις γιγαντιαίες χελώνες που έχουν μήκος 1,2 μ. και ζυγίζουν 300 κιλά; Σε αυτά τα τεράστια ζώα -από τα αρχαιότερα που συναντώνται έως σήμερα-, στα οποία οι Ισπανοί έδωσαν την ονομασία galapago, οφείλεται και η ονομασία των νησιών. Στο ημερολόγιο των ερευνών του, ο Δαρβίνος καταγράφει ότι τις είχε ιππεύσει..., αν και «ήταν πολύ δύσκολο να κρατήσω την ισορροπία μου», όπως αναφέρει.

Σήμερα, η πιο γνωστή χελώνα είναι ο «μοναχικός George». Επειτα από δεκαετίες μοναξιάς (οι χελώνες ζουν μέχρι και 150 χρόνια και χρειάζονται 40 χρόνια για να ωριμάσουν σεξουαλικά), η πιο σπάνια χελώνα του κόσμου φαίνεται να δείχνει ενδιαφέρον για να ζευγαρώσει, γεγονός που αναπτερώνει τις ελπίδες των επιστημόνων για τη διάσωση της χελώνας Pinta των Γκαλάπαγκος (στα ισπανικά Islas Galapagos). Και η λίστα των ειδών στην επονομαζόμενη «Εδέμ του Δαρβίνου» συνεχίζεται: ενδημικά ιγκουάνα, θαλάσσια λιοντάρια, χερσαίες και θαλάσσιες φώκιες, περισσότερα από 85 είδη πτηνών, ανάμεσά τους και οι διάσημες σπίζες του Δαρβίνου που του έδωσαν τις ενδείξεις ότι τα είδη δεν είναι αμετάβλητα, άλμπατρος με κίτρινο ράμφος, κορμοράνοι που δεν πετούν, μοναδικοί νυκτόβιοι γλάροι, σπάνιοι πιγκουίνοι που επιβιώνουν σε τροπικό κλίμα -γεγονός που αποδίδεται στο ψυχρό ρεύμα Χούμπολτ-, περίπου 800 είδη μαλακίων (το ένα πέμπτο των οποίων είναι ενδημικά), δύο μεγάλα είδη σαύρας κ.ά.

Υπό καθεστώς προστασίας

Η σπάνια αυτή βιοποικιλότητα που χαρακτηρίζει τα Γκαλάπαγκος οδήγησε το 1959 την κυβέρνηση του Ισημερινού στη δημιουργία του εθνικού πάρκου (Parque Nacional Galapagos) που καλύπτει το 97% της επιφάνειας των νησιών. Το 1978 η UNESCO το ανακήρυξε Μνημείο Παγκόσμιας Κληρονομιάς. Το 1998 θεσπίστηκε ο ειδικός νόμος, που αποσκοπεί στην προστασία των Γκαλάπαγκος και αναφέρει τους κανόνες που πρέπει να τηρούνται. Συγκεκριμένα, απαγορεύονται η μεταφορά συγκεκριμένων φρούτων και ζώων για να αποφευχθεί ο κίνδυνος πανδημίας που μπορεί να εξαφανίσει ολόκληρα είδη. Ο Φερνάντο Ορτίζ, βιολόγος θαλάσσιων οικοσυστημάτων της οργάνωσης Conservation International, ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού που αποσκοπεί στην προστασία της βιοποικιλότητας παγκοσμίως, εξηγεί τους περιορισμούς που έχουν επιβληθεί: «Οταν επιστρέφω από το Κίτο, δεν μπορώ να μεταφέρω μάνγκο, γιατί «φιλοξενούν» ένα συγκεκριμένο είδος μύγας, η οποία, αν περάσει στο αρχιπέλαγος, μπορεί να καταστρέψει άλλο είδος ενδημικού εντόμου ή να επηρεάσει τη βλάστηση που υπάρχει εκεί.

Αλλο φρούτο που απαγορεύεται είναι τα βατόμουρα. Δεν «περνούν» όλα τα φρούτα που έχουν σπόρους. Δεν μπορείς να πάρεις τίποτα από τα νησιά, ούτε καν μια πέτρα. Τα σημεία ελέγχου που έχουν δημιουργηθεί κατάσχουν οτιδήποτε εμπίπτει στη λίστα των απαγορευμένων. Δεν επιτρέπεται επίσης η αλιεία, εκτός και αν είσαι ντόπιος ψαράς και έχεις άδεια (έχουν θεσπιστεί συγκεκριμένες περίοδοι αλιείας). Αν είσαι από την ενδοχώρα, τότε είσαι παράνομος. Τα κατοικίδια επιτρέπονται, επίσης, υπό προϋποθέσεις. Οι γάτες και οι σκύλοι πρέπει να έχουν στειρωθεί, διαφορετικά ο ιδιοκτήτης τους καταβάλλει ένα ποσό για την ανανέωση της άδειάς του. Οι περιορισμοί είναι αναρίθμητοι».

H ανθρώπινη απειλή

«Η μεγαλύτερη όμως απειλή είμαστε εμείς οι ίδιοι, οι άνθρωποι», επισημαίνει ο Ορτίζ. Με τον τουρισμό να εξελίσσεται σε πυλώνα της οικονομίας του Ισημερινού, οι κάτοικοι της ενδοχώρας άρχισαν να μεταναστεύουν κατά χιλιάδες στα Γκαλάπαγκος, θεωρώντας τα ως σύγχρονο Ελ Ντοράντο. Εδώ βρήκαν δουλειές σε οικοδομές με μισθό 1.200 δολάρια το μήνα -το δολάριο είναι το εθνικό τους νόμισμα!- τη στιγμή που η ίδια εργασία αμείβεται στην ενδοχώρα με 500 δολάρια. Οι μισθοί των τουριστικών επαγγελμάτων είναι διπλάσιοι από τους αντίστοιχους της ενδοχώρας. «Πριν από τρία χρόνια η κυβέρνηση αποφάσισε να λύσει το πρόβλημα του υπερπληθυσμού των νησιών, ελέγχοντας τις άδειες παραμονής σε αυτά και δίνοντας την ευκαιρία σε όσους εργάζονταν παράνομα εκεί να γίνουν μόνιμοι κάτοικοι. Εάν κάποιος δεν έχει τα απαραίτητα έγγραφα είναι υποχρεωμένος να επιστρέψει, σύμφωνα με το νόμο, στην ενδοχώρα». Νόμιμοι κάτοικοι θεωρούνται πλέον όσοι έχουν γεννηθεί εκεί, όσοι έφτασαν στα νησιά πριν από το 1998 και όσοι διαθέτουν προσωρινή άδεια εργασίας. Και ενώ η κυβέρνηση επιδιώκει την εκδίωξή τους, την ίδια στιγμή έχει δώσει αρκετά προνόμια στους μόνιμους κατοίκους.

Αντίθετα, οι εσωτερικοί «μετανάστες» της ενδοχώρας καταφεύγουν πλέον σε άλλα μέσα για να νομιμοποιήσουν την παρουσία τους εκεί. Παντρεύονται με ντόπιους και αποκτούν την πολυπόθητη άδεια παραμονής. Μέχρι στιγμής, όμως, ούτε λόγος για να μειωθεί ο αριθμός των τουριστών. Σύμφωνα με τον οργανισμό Galapagos Conservancy, που έχει στόχο την προστασία των νησιών και τη διατήρηση της βιοποικιλότητάς τους, η αύξηση του τουρισμού είναι ραγδαία. Το 2008 ο αριθμός των επισκεπτών που επέλεξαν τα νησιά ήταν 173.000, ενώ το 1990 οι τουρίστες δεν ξεπερνούσαν τις 40.000! Αναφερόμενος στους περιορισμούς που αντιμετωπίζουν οι μόνιμοι κάτοικοι, ο Ορτίζ αναφέρει: «Αυτή είναι σήμερα η πραγματικότητα στα Γκαλάπαγκος και πρέπει να την αποδεχτούμε. Το επίπεδο της εκπαίδευσης στα νησιά είναι κατώτερο από εκείνο της ενδοχώρας, το νερό δεν είναι πόσιμο, συχνά έχουμε πρόβλημα με το ηλεκτρικό. Οι δύο μου κόρες ήθελαν ένα κατοικίδιο όμως, ύστερα από συζήτηση, η οικογένεια αποφάσισε να μην το αποκτήσει. Κάνουμε θυσίες. Αλλά στο τέλος της ημέρας είμαστε ικανοποιημένοι και χαρούμενοι. Εάν θέλουμε να ζούμε εδώ, σε αυτό το υπέροχο και σπάνιο μέρος του πλανήτη, πρέπει να πληρώσουμε το τίμημα. Εάν αυτό σημαίνει ότι δεν θα έχουμε την ελευθερία να κάνουμε ό,τι θέλουμε, ας είναι έτσι», καταλήγει.

Καινούργια είδη

Εκατόν εβδομήντα τέσσερα χρόνια μετά την επίσκεψη του Δαρβίνου με το πλοίο «Μπιγκλ», οι επιστήμονες συνεχίζουν να ανακαλύπτουν καινούργια είδη, όπως ροζ χερσαία ιγκουάνα, νέα είδη φυτών και κοραλλιών. Τα Γκαλάπαγκος αποτελούν ακόμη και σήμερα ένα ζωντανό εργαστήριο της εξέλιξης. Οπως αναφέρει η Τζοάνα Μπάρι, πρόεδρος του Galapagos Conservancy: «Νέοι επιστήμονες ενώνουν τις δυνάμεις με τους παλιούς, με σκοπό να ανακαλύψουν την κρυφή ζωή των σπιζών, τα νησιά που βρίσκονται κάτω από τη θάλασσα και τη γεωλογική δραστηριότητα που χαρακτηρίζει ακόμη και σήμερα το αρχιπέλαγος. Υπάρχουν είδη που ακόμα δεν έχουν ανακαλυφθεί, οικοσυστήματα τα οποία δεν γνωρίζουμε.

Μια διεθνής κοινωνία επιστημόνων συνεχίζει να αναζητεί τις απαντήσεις. Είμαστε ευγνώμονες που μπορούμε ακόμη και σήμερα να νιώσουμε θαυμασμό. Τα Γκαλάπαγκος παραμένουν ένα μικρό αλλά πολύπλοκο οικοσύστημα, με μυστήρια που περιμένουν να ανακαλυφθούν».

Το Ιδρυμα του Δαρβίνου 

To Charles Darwin Research Station εδρεύει στο νησί Σάντα Κρουζ και είναι μια διεθνής ΜΚΟ που πραγματοποιεί έρευνες και παρέχει πληροφόρηση για την προστασία των ειδών της περιοχής. Δημιουργήθηκε το 1959 -παράλληλα με το Εθνικό Πάρκο των Γκαλάπαγκος- και στοχεύει στην περιβαλλοντική ευαισθησία των κατοίκων αλλά και των τουριστών. Μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του ιδρύματος, που πρόσφατα γιόρτασε τα 200 χρόνια από τη γέννηση του Δαρβίνου και τα 150 χρόνια από την πρώτη έκδοση του έργου του «Η καταγωγή των ειδών», είναι η προστασία των χελωνών στο αρχιπέλαγος, όπου κάθε νησί έχει και το δικό του είδος. Από το 1980 που ο πληθυσμός τους είχε φτάσει τα 30 άτομα, δημιουργήθηκε ένα πρόγραμμα εκτροφής βασισμένο σε καθαρόαιμη χελώνα από τον ζωολογικό κήπο του Σαν Φρανσίσκο και σήμερα ο πληθυσμός τους έχει φτάσει τις 2.000.

H xλωρίδα της Εδέμ

Εξαιτίας των κλιματικών διαφορών στα διάφορα υψόμετρα, οι κύριες ζώνες βλάστησης διακρίνονται σε τέσσερις: η πρώτη ζώνη αποτελείται από ξηρές πεδινές περιοχές που καλύπτονται από μια μεγάλη έκταση από κάκτους. Στη δεύτερη, με την πυκνή θαμνώδη βλάστηση, κυριαρχεί ένα δάσος από δέντρα των γενών Psidium και Pisonia. Στην τρίτη -υγρή, δασώδη- ζώνη συναντάται θαμνώδης βλάστηση και δέντρα του γένους Scalesia. Και στην τέταρτη, την ορεινή, φύονται χόρτα και φτέρες. Οι λειχήνες, τα βρύα και οι βάλτοι από μανγκρόβια δέντρα -που κυριαρχούν στις ακτές- είναι μερικά μόνο από την υπάρχουσα χλωρίδα. Από τα 700 είδη ανώτερων φυτών που απαντούν στα νησιά, τα 250, δηλαδή το 40%, είναι ενδημικά.

ΤΙ ΜΠΟΡΕΙΤΕ ΝΑ ΔΕΙΤΕ ΚΑΙ ΠΟΥ

Κατά τη διάρκεια των ξεναγήσεων στα νησιά δεν θα ακούσετε ποτέ τη φράση «αν είστε τυχεροί». Αντιθέτως, θα δείτε τα περισσότερα είδη που ζουν εκεί, και μάλιστα από κοντά. Ενδεικτικά, θα συναντήσετε τα λιοντάρια θαλάσσης στα νησιά Plaza Sur, Santiago και Fernandina και κοκκινοπόδαρες σούλες (Sula Sula), το μικρότερο από τα τρία είδη, στα νησιά Tower, Culpepper, Wenman, Gardene, Punta και Isla Pitt. Οι γαλαζοπόδαρες σούλες (Sula Neboxuii) κατοικούν στα περισσότερα νησιά, βόρεια του Ισημερινού. Θαλάσσια ιγκουάνα θα δείτε κυρίως στο νησί Fernandina, ενώ χερσαία ιγκουάνα στο νησί Baltra. Οσον αφορά το μεγαλύτερο πτηνό των νησιών (έχει βάρος 4,5 κιλών), δηλαδή τους κορμοράνους που δεν πετούν, θα τους αντικρίσετε στο Fernandina.